Një udhëtim i revistës së specializuar CNT Germany nga Rinasi në Dhërmi, nga Vjosa e egër me pasionin e Albania Rafting Group e deri tek Ferma Uka ku profesor Rexhepi të pret krahëhapur me një limon në dore
Nga Kalle Harberg*
Në aeroportin e Tiranës ka pasur dikur një berber. Ndonëse asnjë udhëtar nuk u ul në karrigen e tij për të rregulluar flokët para nisjes, ai berber ishte një pjesë e pandashme e kontrolleve për të hyrë në vend. “Republika Popullore e Shqipërisë është e mbyllur për armiqtë, spiunët, turistët hipi dhe vagabondët e tjerë” deklaronte Enver Hoxha, mësuesi i frëngjishtes që u bë diktator dhe e shtypi brutalisht popullin shqiptar në shekullin e 20-të, duke e izoluar nga bota.
Nëse nuk donin të ktheheshin mbrapsht në aeroport, udhëtarët e huaj duhej të përshtateshin me të vetmen pamje të pranuar nga komunistët: askush s’duhet të mbante flokë të gjatë, baseta ekstravagante apo mjekër të parregulluar – berberi i priste të gjitha. Për gratë, asnjë minifun. Kjo ishte Shqipëria deri në vitet ‘90: një vend jashtë botës. Këtë duhet ta kemi parasysh.
Tridhjetë e nëntë vjet pas vdekjes së Enver Hoxhës dhe rreth 140 kilometra në jug të aeroportit të Tiranës, një gomone lundron në lumin e fundit të egër të Evropës. Lumi quhet Vjosa, dhe burri në pjesën e pasme të gomones quhet Eraldo Sakollari. Ai është udhërrëfyes për rafting. Sakollari thërret “Përpara!”, dhe ekipi i tij fillon të vozisë nëpër rrjedhën e fuqishme të lumit. Ai thërret “Më shpejt!”, dhe të gjithë vozisin më shpejt përmes valëve të bardha. Pastaj thërret “Stop!” dhe lë gomonen të lundrojë qetësisht mbi ujërat e qeta të Vjosës.
“Në dimër, kur uji duket si çokollatë e lëngshme, bëhet i rrezikshëm”, thotë Sakollari. Pasi shiu shplan baltën nga shpatet e masivit të Trebeshinës, lumi merr një ngjyrë kafe, fryhet shpesh edhe mbi dhjetë metra dhe shndërrohet në një përbindësh që vetëm profesionistët mund ta përballojnë. “Ndonjëherë, gomonia ngrihet pothuajse vertikalisht mbi ujë. Krahasuar me këtë, tani është lojë fëmijësh.” Përpara tij, Vjosa ende shkëlqen me një ngjyrë të thellë blu-jeshile. “Ngjyrat janë të pabesueshme,” thotë udhërrëfyesi, duke mos iu referuar vetëm lumit: pemët buzë bregut shkëlqejnë në një të verdhë-portokalli, ndërsa shkëmbinjtë shfaqen si një tortë me shumë shtresa nën kurorën e gjetheve.
Atë mëngjes, Vjosa dukej e qetë. Këtë paqe lumi e ka fituar me të drejtë. Për më shumë se një dekadë, është debatuar për të ardhmen e tij: ambientalistët luftuan kundër 46 digave që ishin planifikuar të ndërtoheshin në Vjosë dhe degët e saj. Me sukses. Në pranverën e vitit 2023, kryeministri Edi Rama shpalli të gjithë sistemin lumor të Vjosës një park kombëtar: “Me këtë vendim, ne mbrojmë njëherë e përgjithmonë lumin e fundit të egër të Evropës.” Lajmi u përhap në mbarë botën.
Një rast i rrallë. Shqipëria pothuajse kurrë nuk bën bujë në lajmet ndërkombëtare. Në fund të shekullit të kaluar, vendi mes Malit të Zi në veri dhe Greqisë në jug ishte aq i panjohur, saqë anonimiteti i tij u shndërrua në një lloj marke të veçantë. “Çfarë di për Shqipërinë?” pyet Robert De Niro në filmin komedi ëach The Dog, ku një luftë e trilluar shpërthen kundër Shqipërisë për të ndihmuar presidentin amerikan të rizgjidhet. “Asgjë”, përgjigjet Dustin Hoffman. “Pikërisht,” triumfon De Niro.
Slogani më i fundit turistik shqiptar bazohet ironikisht në një tjetër film të famshëm të Hollivudit, ku Liam Neeson përballet me një ushtri të tërë kriminelësh shqiptarë: “Be Taken by Albania.” Le të të rrëmbejë Shqipëria.
Kush guxon ta vizitojë, ndoshta do të kthehet në shtëpi me Sindromën e Stokholmit. Apo ndoshta duhet ta quajmë Sindroma Shqiptare. Po preken gjithnjë e më shumë njerëz prej saj – është shumë e lehtë të dashurohesh me këtë vend. Asnjë sektor turistik në Evropë nuk u rimëkëmb më shpejt pas pandemisë sesa ai i Shqipërisë. Krahasuar me periudhën para pandemisë, numri i vizitorëve u rrit me më shumë se 50%, duke arritur mbi dhjetë milionë turistë – një nga normat më të larta të rritjes në botë.
Në marsin e këtij viti, Shqipëra u bë vendi mikpritës i panairit më të madh të turizmit në botë atij të Berlinit.
Nuk do të zgjasë shumë, por për momentin Shqipëria ende konsiderohet si një sekret i vogël turistik. Një vendi i ri mes destinacioneve të njohura të Mesdheut. Sepse është si lumi Vjosa: ende i egër. Jo i paarritshëm, por ende i pazhvilluar. Jo i panjohur, por ende i pandryshuar.
Në vijën e parë të transformimit të Shqipërisë qëndrojnë Alma dhe Zamo Spathara. Çifti themeloi Albania Rafting Group, ku Eraldo Sakollari punon si guidë. Ata janë gjithashtu hotelierë, gastronomë dhe mbrojtës të mjedisit, në qytetin e vogël Berat, qendra historike e të cilit është pjesë e trashëgimisë botërore të UNESCO-s, njësoj si Gjirokastra në jug të vendit. Ata menaxhojnë hotelin dhe restorantin Castle Park. Puna e tyre ndërgjegjësuese ishte vendimtare në betejën për shpalljen e Parkut Kombëtar të Vjosës. “Për vendin tonë,” thotë Zamo Spathara, “ka vetëm një mënyrë për të mbijetuar: Turizmi.”
Shqipëria ka diasporën e tretë më të madhe në botë: Më shumë se 30% e popullsisë jeton jashtë vendit. Edhe Zamo Spathara ishte një prej atyre që emigroi pas rënies së regjimit në vitin 1990. Ai punoi si guidë rafting-u në Itali. Por, siç thotë ai, ata kanë një shprehje në Shqipëri, të cilën Alma e përkthen për të:“Gur i rëndë në vendin e vet.”
Kështu, Zamo u kthye në Shqipëri me ëndrrën për të përshkuar çdo lumë të vendit.
Nëse fëmijët e tij do të dëshironin të emigronin sot, ai do ta quante këtë gabimin më të madh të jetës së tyre: “Nga tani e tutje, Shqipëria mund të ecë vetëm përpara.”
Një ish-ambasador i BE-së i kishte thënë atij dikur: “Shqipëria është si një Ferrari me frenat e dorës të ngritura.” Tani më në fund ato frena janë liruar.
Asgjë nuk e tregon këtë ndryshim më mirë sesa bregdeti i Adriatikut.
Plazhi i Durrësit, afër Tiranës, është tashmë një nga plazhet më të mbipopulluara në botë. Por sa më shumë të udhëtosh në jug, drejt Himarës dhe Sarandës, aq më i bukur bëhet peizazhi. Ashtu si Positano në bregun e Amalfit në Itali, në Shqipëri është Dhërmiu. Një fshat i qetë, me më pak se 2000 banorë.
Një vend i izoluar ku edhe James Bond do të vinte për t’u çlodhur pas një misioni.
Shtëpi të bardha, çati të kuqe, të gjitha të ndërtuara ngjeshur në shpatet e Maleve Akrokeraune. Një labirint rrugicash ku mund të humbasësh pa problem.
Për orientim, mjafton të shohësh çatinë e kaltër të kishës së Shën Spiridonit, një nga më shumë se 40 vendet e kultit në fshat.
Në rrugën kryesore, ku po ndërtohen apartamente pushimi, shfaqet një reklamë e madhe: “Jeto ëndrrën e bregdetit.”
Për momentin, Dhërmiu nuk ka shumë më tepër për të ofruar përveç një bari, një supermarketi dhe një farmacie. Perfekt për të mos bërë asgjë.
Spektakli kryesor i ditës është perëndimi i diellit. Një nga vendet më të mira për ta shijuar atë është hoteli “Zoe Hora”, i ndërtuar në mënyrë harmonike mes shtëpive të gurta të Dhërmiut.
Më e mira është të relaksohesh si James Bond me një Martini në ballkonin e një suite, duke parë diellin që fillimisht zhduket shpejt pas detit, për t’i dhënë më pas qiellit ngjyrat nga e verdha e butë dhe portokallia e ndezur, deri te roza Barbie dhe e kuqja gjak. Një spektakël i vërtetë bregdetar.
“Më duket si kur isha e vogël dhe vizitoja gjyshen time,” thotë Marsida Hoxha për jetën në fshat” “e qetë.”
Por Dhërmiu nuk është gjithmonë kaq i qetë. Në verë, në plazh zhvillohen dy nga festivalet më të famshme të muzikës elektronike në botë: “Kala” dhe “Anjunadeep Explorations”.
“Atëherë, këtu bëhet si një lagje e gjallë e qytetit,” thotë Hoxha, e cila drejton boutique-hotelin La Brisa në shëtitore.
Dhe për ta bërë të qartë: Ajo nuk ka lidhje farefisnore me diktatorin – mbiemri Hoxha është një nga më të zakonshmit në Shqipëri.
Edhe në jug, bregdeti po ndryshon.
Dhërmiu ishte një nga “100 fshatrat” e përzgjedhura për një program zhvillimi, që qeveria përdori për të përgatitur zonat rurale për turizëm.
Në korrik 2024, u përfundua tuneli i Llogarasë, më i gjati në vend, duke e bërë Dhërmiun të arritshëm pa kaluar mbi kthesat e rrezikshme të maleve.
Megjithatë, bregdeti ka ruajtur disa vende të izoluara. Në fund të një kanioni ndodhet plazhi i Gjipesë, emri i të cilit do të thotë “Gjiri i Zotit”.
Pas një ecjeje 20-minutëshe nëpër kanion, përmes vapës, duken çadrat e diellit që lëkunden nga ajri i nxehtë.
Disa hapa më vonë, je në një plazh me gurë të vegjël, me disa baraka të vogla në sfond dhe dallgë të shndritshme si fishekzjarre para syve.
Në atë ditë të veçantë, aty ndodhen vetëm një duzinë turistësh.
Reagimi më i fortë emocional është bërtima e një nëne që hidhet në ujë.
Pastaj ajo shtrihet mbi valët, duke bërë të “vdekurën” në ujë – ose më mirë, një “grua të vdekur”.
Në kthim, në shpat zbulon kudo frëngji të vjetra. Rreth 170,000 bunkerë u ndërtuan në Shqipëri me urdhër të diktatorit paranojak, për një pushtim që nuk ndodhi kurrë. Këta bunkerë janë reliktet më të dukshme të regjimit. Jo vetëm në peizazh, por edhe në mendjet e shqiptarëve, ai la gjurmë të thella.
“Pas rënies së komunizmit, ndjenja jonë e vetëvlerësimit ishte në pikën më të ulët,” shpjegon Alma Spathara nga Albania Rafting Group. “Mendonim se nuk kishim asnjë vlerë, se nuk ishim asgjë.”
Sidoqoftë, sipas Spatharës, izolimi nga bota pati një përfitim: bukuria e egër e Shqipërisë mbeti e paprekur. Sot, vizitorët jo vetëm që e zbulojnë atë, por edhe vëzhgojnë shqiptarët teksa rizbulojnë vendin e tyre. “Turistët na ndihmuan ta shohim Shqipërinë ndryshe,” thotë ajo. “Na thoshin: Ushqimi juaj është i mrekullueshëm! Ne përgjigjeshim: Vërtet? Ju jeni shumë mikpritës! Ne habiteshim. Aty kuptuam se kemi vlerë. Turizmi na riktheu në jetë.”
Tirana: Kryeqyteti mes traditës dhe zhvillimit
Simboli më i dallueshëm i Tiranës është gjithashtu një trashëgimi e Enver Hoxhës: një piramidë 21 metra e lartë. Nga maja e saj mund të shihet qartë sesi malet e rrethojnë qytetin, sikur të ishte një petull mbi tigan.
Nga atje, duken kullat moderne të zyrave përkrah pallateve të vjetra, me fasada të mbushura me kondicionerë të dalë boje. Duken minaret dhe kambanat e kishave që qëndrojnë pranë njëra-tjetrës, në një vend ku komunitetet fetare bashkëjetojnë në paqe.
Por mbi të gjitha, duken vinçat ndërtimorë: Tirana është një nga qytetet me rritjen më të shpejtë në Evropë. Sot, aty jetojnë mbi 500,000 banorë – ndërsa në fund të Luftës së Ftohtë, popullsia nuk ishte as gjysma e kësaj shifre.
Zona e Bllokut, dikur e rezervuar vetëm për elitën komuniste, është shndërruar në një lagje moderne plot bare dhe hotele trendy. Sa për piramidën, ajo ishte menduar fillimisht si një muze në nder të Hoxhës, por pas vitesh në harresë, u rinovua dhe u rihap në 2023.
Uka Farm: Një vizion i ri për Shqipërinë
Porta gjigante prej betoni e Uka Farm duket si diçka që egjiptianët e lashtë mund ta kishin lënë në hyrje të Tiranës. Pas saj, fshehet një nga projektet më inovative të Shqipërisë: një fermë prej dy hektarësh ku rritet gjithçka që mund të prodhojë toka shqiptare – nga ullinjtë dhe mandarinat te kungujt, shegët dhe rrushi.
Në një cep të fermës ndodhet një restorant “farm-to-table”, ku pjatat sezonale shijohen që në lugën e parë – sepse përbërësit nuk kanë udhëtuar më shumë se 100 metra.
Rexhep Uka, i ulur në një nga tavolinat, thotë me krenari: “Kjo është ferma e Shqipërisë.”
Entomolog dhe profesor, ai ishte Ministër i Bujqësisë në qeverinë e parë pas rënies së regjimit. Kur u tërhoq nga politika në 1996, themeloi këtë fermë, të cilën sot e drejton me të birin, Flori Uka.
Kur gazetarët e pyesin se çfarë kultivon, 71-vjeçari buzëqesh dhe përgjigjet: “Inspirim.” Ferma është një model për Shqipërinë, e cila ende mbetet një vend me ekonomi kryesisht bujqësore. Filozofia e Ukës? Nuk përdor pesticide dhe pranon që një pjesë e konsiderueshme e të korrave të bien pre e dëmtuesve. Për të maksimizuar të korrat, ai mbështetet në sinergjinë midis bimëve: “Unë e refuzoj monokulturën. Polikultura do të thotë pluralizëm, diversifikim, demokraci”, shpjegon ai, sikur të mos fliste më vetëm për fermën e tij, por për të gjithë vendin.
Në vend që të mbetet në teori, profesori e lë veprimin të flasë. Ai shkon në kopsht, tregon domatet që rriten më mirë në hijen e selvive dhe konsoldën, e cila rritet në rrënjët e shegëve dhe i plehëron ato njëkohësisht. Ai ndalet pranë një peme limoni, kap një degë të tharë dhe tregon gjurmët e çelura mbi gjethe. Dialeurodes citri, miza e bardhë. Shumica e fermerëve e luftojnë këtë dëmtues me pesticide. Por tek Uka, ajo është e mirëpritur – veshtulla e saj tërheq insekte të tjera të dobishme për fermën. Këtu gjithçka është e lidhur me njëra-tjetrën.
Rexhep Uka këput një limon të fryrë, kryqëzon krahët mbi gjoks, sikur të donte t’i betohej djallit, dhe shpall i lumtur: “Gjithçka natyrale!”
Ai e mban frutin lart, sikur të mos ishte një limon i zakonshëm, por si të kishte zbuluar frutin e ndaluar në Kopshtin e Edenit. Nuk mund t’ia marrësh për keq: kjo fermë është si ky vend, që për një kohë të gjatë u fsheh nga bota – një parajsë e vogël. Por tani nuk është më e mbyllur, përkundrazi, mirëpret të gjithë, me krahët hapur. Ndonjëherë madje edhe me një limon në dorë.
*Condé Nast Traveler është një nga revistat më prestigjioze në botë për udhëtimet dhe turizmin. Është pjesë e grupit Condé Nast, i cili zotëron edhe revista të famshme si Vogue, GQ, Vanity Fair dhe The New Yorker. Revista është e njohur për përmbajtjen cilësore, fotografitë mahnitëse dhe rekomandimet e besueshme për destinacionet më të mira në botë./ Pergatiti T.Çela, Lapsi.al
